روابط ایران و ترکیه، به عنوان دو همسایه قدرتمند در منطقه خاورمیانه، فراز و نشیب‌های بسیاری را در طول تاریخ خود تجربه کرده‌اند. این دو کشور از دیرباز به واسطه اشتراکات فرهنگی، زبانی و جغرافیایی، روابط نزدیکی با یکدیگر داشته‌اند. با این حال، در کنار این همکاریها، همواره رقابت‌هایی نیز بین دو کشور وجود داشته است. هر دو کشور از زمان عهدنامه زَهاب یا عهدنامه قصر شیرین که در ۱۷ مه ۱۶۳۹ میلادی میان صفویان ایران و امپراتوری عثمانی به امضا رسید، تا کنون آغازگر هیچ جنگی با یکدیگر نبوده‌اند. همینطور پس از نشانه‌گذاری دقیق مرزهای این دو کشور در زمان تأسیس جمهوری ترکیه (پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۱۸)، مرزهای طولانی بین دو کشور در امنیت پایدار قرار داشته‌اند. در سال‌های اخیر، روسای جمهور دو کشور، فارغ از رقابت‌های سیاسی در منطقه، بر افزایش روابط تجاری تأکید کرده‌اند، اما وجود تحریم‌های آمریکا علیه ایران به مانع مهمی برای تقویت تجارت دو کشور تبدیل شده است. در بهمن 1402 (ژانویه 2024)، همزمان با هشتمین نشست شورای همکاری‌های سطح عالی ترکیه و ایران، مرحوم ابراهیم رئیسی و رجب طیب اردوغان، روسای جمهور ایران و ترکیه، توافق کردند تا برای رسیدن به حجم تجارت ۳۰ میلیارد دلاری بین دو کشور تلاش کنند. به منظور بررسی روابط سیاسی و اقتصادی ایران و ترکیه پس از درگذشت رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و همچنین بررسی روند بازنگری روابط اقتصادی ترکیه با اسرائیل، گفتگویی با پروفسور حجابی کرلانگیچ، سفیر جمهوری ترکیه در ایران، انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
گفتگوی اختصاصی آوا دیپلماتیک با پروفسور حجابی کرلانگیچ، سفیر جمهوری ترکیه در ایران
به عنوان سفیر جمهوری ترکیه در ایران، نقش و تأثیر اقدامات مرحوم حسین امیرعبداللهیان در گسترش روابط دو کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟
ابتدا به ملت ایران و به خویشان و نزدیکان دولتمردانی که هنگام خدمت گزاری به مردم خویش، در سانحه ای تلخ جان باخته اند، تسلیت می گویم و برای رییس جمهور محترم و وزیر خارجه گرانقدر و همراهان عزیز ایشان از خدای متعال رحمت و مغفرت مسالت دارم.
جناب آقای امیرعبداللهیان وزیر محترم، مرحوم و مغفور در راه گسترش روابط دوستانه دو کشور تلاش های ارزنده ای کردند. در این راستا با همت ایشان و وزیر امور خارجه ما گام های خوبی برداشته شد. همینطور مرحوم حسین امیرعبداللهیان عزیز برای حل مسائل منطقه سعی مشکور داشتند.
آن مرحوم همیشه در دیپلماسی همسایگی الگوی خوبی بودند و اقدامات ایشان همیشه سازنده و ثمربخش بوده است. در واقع ایشان برای گسترش دوستی و همکاری بین همسایگان و کشورهای اسلامی راهی را هموار ساختند، و امیدوارم این راه همیشه هموار و باز نگاه داشته شود.
سفر مرحوم آقای ابراهیم رئیسی رییس جمهور سابق ایران به ترکیه از چه اهمیتی در روابط دو کشور برخوردار بوده است؟ با توجه به تحولات منطقه ای و بین المللی، این سفر چه دستاوردهایی برای دو کشور به همراه خواهد داشت؟
سفر آقای رییسی در تاریخ 4 بهمن 1402 که به منظور برگزاری هشتمین نشست شورای عالی همکاری ترکیه و ایران برگزار شد، انعکاس دهنده ی پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی میان دو کشور همسایه و برادر بود. دیدار مذکور با توجه به این که در طی آن همکاری های دوجانبه در بسیاری از حوزه ها در دستور کار قرار گرفت و در خصوص تحولات منطقه ای و بین المللی رویکردهای مشترکی اتخاذ شد، بسیار مهم است.
این دیدار کمک شایانی به افزایش روابط عمیق و همکاری های موجود در حوزه های بسیار میان ترکیه و ایران و نیز تبادل نظر در سطوح عالی و اتخاذ رویکرد مشترک مابین دو کشور در خصوص موضوعات مرتبط با منطقه به ویژه وضعیت اسفبار غزه و حملات غیرانسانی اسراییل داشته است.
توافق اخیر روسای جمهور ایران و ترکیه در زمینه مبارزه با تروریسم از چه اهمیتی برخوردار است؟ همکاری های امنیتی و مبارزه با تروریسم بین ایران و ترکیه در چه زمینه هایی انجام می شود و چشم انداز این همکاری ها را چگونه می بینید؟
ترکیه و ایران که سالیان دراز با تهدید تروریسم مبارزه کرده اند، کشورهای دوستی هستند که به اهمیت مبارزه با تروریسم واقفند و دغدغه های یکدیگر را در این حوزه درک می کنند. در این چارچوب دو کشور در خصوص مبارزه با هرگونه تهدید تروریستی به ویژه پ.ک.ک، پ.ی.د، ی.پ.گ و پژاک رویکرد مشترکی اتخاذ کرده اند و همینطور از منظر هر دو کشور تقویت همکاری ها در این مبارزه اهمیت بسیاری دارد.
رویکرد مشترک و همکاری نزدیک دو کشور در خصوص مبارزه با تروریسم نقش بسزایی در تامین امنیت مرزها و مردم دو کشور و نیز تاثیر مثبتی بر همکاری ها بین دو کشور در بسیاری از حوزه های دیگر خواهد داشت.
هنگام بروز حملات تروریستی در هر دو کشور، ترکیه و ایران همواره با قوت تمام از یکدیگر اعلام پشتیبانی و حمایت کرده اند. در حوزه مبارزه با تروریسم نیز تماس نزدیک و همکاری ها به ویژه در خصوص تامین متقابل امنیت مرزی و تبادل اطلاعات میان مقامات امنیتی ادامه دارد. تاکید رییس جمهور محترممان به اهمیت مبارزه با تروریسم و همبستگی در این خصوص طی دیدارها، فعالیتهای نزدیک امنیتی فیمابین به ویژه همکاری دو کشور در حوزه مبارزه با تروریسم را ارتقا خواهد داد
آیا در این سفر توافقنامه ها و قراردادهای جدیدی بین مقامات دو کشور به امضا رسیده است؟
در اثنای این دیدار ده موافقتنامه و یادداشت تفاهم مشترک با هدف توسعه و تقویت همکاریها و فعالیت های مشترک در حوزه های مختلف در حضور روسای محترم جمهور به امضای مقامات مربوطه دو کشور رسید.
حجم مبادلات تجاری بین ایران و ترکیه در سال 2023 چه قدر بوده است؟
حجم مبادلات تجاری بین ترکیه و ایران تا پایان سال 2023 رقمی بالغ بر 5/8 (هشت و نیم) میلیارد دلار است.
چه محصولاتی بیشترین سهم را در صادرات و واردات دو کشور دارند؟
اقلامی همچون ذرت، مواد شیمیایی، دارو و دیگر مواد پزشکی، کاغذ و محصولات سلولوزی در صدر فهرست صادرات ترکیه به ایران جای می گیرد، از سوی دیگر نیمی از حجم واردات کشورمان از ایران به گاز طبیعی اختصاص دارد و پس از آن آلومنیوم و محصولات مختلف پتروشیمی در این فهرست قرار دارند.
چه موانعی بر سر راه توسعه روابط اقتصادی دو کشور وجود دارد؟
کشور ما از آغاز مخالفت خود را با تحریم های یکجانبه ی اعمالی به ایران ابراز داشته است. با ذکر این نکته که کلیه نهادهای عمومی و خصوصی و کلیه وزارتخانه های ما بخشی از نظام جهانی است؛ شرکت های کشور ما به دلیل تحریم ها به موضوعاتی مرتبط با این امر به ویژه مسائلی همچون نقل و انتقال پول با حساسیت برخورد می کنند. آرزو داریم که تحریم های یکجانبه اعمالی بر ایران هر چه زودتر به پایان برسد و بدین شکل دستیابی سریعتر اهداف تجاریمان محقق شود.
به نظر شما، چه زمینه هایی برای افزایش همکاری های فرهنگی و علمی بین دو کشور وجود دارد؟
ترکیه و ایران علاوه بر این که دو کشور همسایه دارای فرهنگی غنی هستند در حوزه علوم قدرت خود را در سطح منطقه به اثبات رسانده اند. دو کشور که امروز حوزه ی فرهنگی مشترکمان را نمایندگی می کنند، در حوزه ی علمی نیز فعالیت های مشترک خود را پیش می برند. اخیرا میان سازمان پژوهش های علمی و فناوری ترکیه (توبیتاک) و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران برنامه ریزی برای پروژه های مشترک انجام شده است و پژوهشگران ایرانی و ترکیه ای از فراخوان های آن استقبال کرده اند. در این میان افزایش روزافزون ثبت نام پروژه های پژوهشی مشترک، نشانگر ظرفیت همکاری مشترک محققان دو کشور است.
جا دارد در اینجا به این امر هم اشاره کنم که تا به حال در میان برندگان جایزه نفیس بنیاد المصطفی که چند سالی است به تلاش ها برای پیشرفت فناوری در جهان اسلام داده می شود، نام چهار پژوهشگر ترکیه ای نیز به چشم می خورد. سردیس برندگان این جایزه در پارکی واقع در پارک فناوری پردیس تهران نصب شده و این مایه مباهات ما است.
دست آخر در ارتباط با موضوع می شود به دیدارهای متقابل انجام شده میان شرکت های فناوری ترکیه و ایران با هدف همکاری مشترک و توسعه ظرفیت های مشترک اشاره کرد.
چه تعداد دانشجوی ایرانی در حال تحصیل در ترکیه هستند؟ همکاری های دانشگاهی دو کشور در چه وضعیتی قرار دارد؟
در حال حاضر 22 هزار دانشجوی ایرانی در دانشگاه های ترکیه مشغول تحصیل هستند. تعداد زیادی موافقتنامه همکاری بین دانشگاه های ترکیه و ایران وجود دارد. در چارچوب این موافقتنامه ها دانشگاه ها رویدادهای مشترک برگزار می کنند، پروژه های پژوهشی علمی مشترک پیش می برند و همچنین دانشجو و مدرس تبادل می کنند.
اگر اشاره به یک مورد مشخص نیاز باشد، دانشگاه تهران با نزدیک به پنجاه دانشگاه در ترکیه طی سال های مختلف موافقتنامه همکاری امضا کرده است. دانشگاه های غیردولتی هم به شکل مستقیم با یکدیگر همکاری دارند. برای نمونه دانشگاه آیدین استانبول با دانشگاه علم و فرهنگ تهران فعالیت های مشترک برگزار می کنند. به ویژه در حوزه هایی همچون تاریخ، ادبیات و الهیات پژوهشگران بسیاری برای مطالعات میدانی و دستیابی به منابع به ایران می آیند. دانشجویان ایرانی نیز در حوزه های پزشکی و مهندسی ترکیه را برای پژوهش های خود ترجیح می دهند.
با توجه به اهمیت موضوع آب، چه برنامه ای برای همکاری های مشترک بین ایران و ترکیه در زمینه های مربوط به بحران آب وجود دارد؟
ما در موضوعاتی همچون خشکسالی و مشکل آب طرفدار همکاری فنی نزدیک و دیالوگ سازنده هستیم. چنان که برگزاری نشست های «کمیته آب» میان دو کشور آغاز شده است و این فرصت را فراهم کرده تا مقامات مربوطه ی دو کشور تا ابعاد فنی و حقوقی موضوع را با جزئییات بررسی کنند.
از دیگر سو ایران در تاریخهای 18 و 19 شهریور 1402 اجلاس بین المللی مقابله با طوفان های ماسه و گرد و غبار را برگزار کرده است. شرکت هیاتی از ترکیه و بررسی ابعاد فرامرزی مسئله در این نشست مفید موجب امتنان شد.
دو کشور ایران و ترکیه برای کاهش تنش در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان چه نقشی می توانند ایفا کنند؟
ترکیه و ایران، به دلیل داشتن پیوندهای نیرومند تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی و انسانی با منطقه ی قفقاز جنوبی از دیرباز تا کنون از نزدیک تحت تاثیر تحولات این منطقه قرار گرفته اند. از این رو هر دو کشور به ثبات، آرامش و صلح در این منطقه اهمیت بسیاری قائل هستند. در این چارچوب، تشکیل پلتفرم 3+3 با هدف دستیابی به راه حل منطقه ای مسئله برای چالش های پیش رو در قفقاز جنوبی، که علاوه بر ترکیه و ایران فدراسیون روسیه، آذربایجان و گرجستان نیز در آن حضور دارند، ملموسترین نمونه ی همکاری ترکیه و ایران در ارتباط با منطقه محسوب می شود. چنان که نشستِ موفقِ وزرای امور خارجه پلتفرم منطقهای 3+3 در اول آبان 1402 در تهران، با موضوع «نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» برگزار و در نشست گفتگوهای فراگیری در خصوص تحولات منطقه ای انجام شد. پیشبینی می شود نشست آتی این پلتفرم در ترکیه برگزار شود.
آقای رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در سخنانی اعلام کرد که کشورش دیگر روابط تجاری با رژیم اسرائیل ندارد و همینطور تاکید کرد که نبایستی جنایات اسرائیل در حق مردم غزه را نادیده گرفت. آیا شاهد تغییر رویه در روابط اسرائیل و ترکیه خواهیم بود؟
ترکیه همیشه در مسئله فلسطین و در رابطه با حمایت از مردم فلسطین موضع گیری مثبتی دارد. مسئله غزه نیز همین طور است. رئیس جمهور ما بعد از ماجرای هفتم اکتبر اعلام کردند که حماس، تشکیلات دفاعی مردم غزه و فلسطین و یک سازمان مشروع است که از مردم فلسطین دفاع می کند. در این شکی نیست.
ترکیه برای کمک به مردم فلسطین و برای جلوگیری از حملات وحشیانه اسرائیل، در سازمان های بین المللی و در منطقه با کشورهای اسلامی، همیشه مذاکره داشته و سعی کرده تا این قتل عام و نسل کشی به پایان برسد تا مردم غزه آزادانه در کشور خودشان به پایتختی قدس شرقی و با تصمیم گیری خودشان به طور مستقل، زندگی کنند و از طرف جوامع بین المللی شناخته شوند. ما این موضع را از ابتدا تا به حال بیان کرده ایم.
مسئله جدیدی که به وقوع پیوست این بود که اسرائیل مانع از رسیدن کمک های انسانی شد و هیچ امکانی برای رساندن کمک های انسانی و بشردوستانه به غزه وجود نداشت. ترکیه هشدار داد که اگر این روند ادامه پیدا کند، ما تدابیر دیگری اتخاذ می کنیم.
بالاخره ما تصمیم گرفتیم که همه روابط تجاری خود با اسرائیل را قطع کنیم. البته مسئله ای در این میان وجود دارد. ما با مردم مسلمان فلسطین که بر روی کاغذ شهروند اسرائیل هستند یعنی در قدس زندگی می کنند، ما با آنها روابط تجاری داشتیم چون این روابط برای تامین احتیاجات مردم مسلمان فلسطین لازم بود.
در این شرایط که الان مردم غزه در آن هستند و دولت اشغالگر اسرائیل به قتل عام های خودش ادامه می دهد و نسل کشی را متوقف نمی سازد، ما آن تصمیم را گرفتیم و رئیس جمهور ما اعلام کرد که بعد از این هیچ روابط تجاری با اسرائیل نداریم.
این جنایات وحشیانه که امروز ده ها هزار نفر بیگناه اعم از کودکان و زنان و سالخوردگان در آنجا به قتل می رسند و دنیا فقط دارد آن را تماشا می کند، این خیلی ناراحت کننده است و باید بالاتر از این اقدام شود.
کشورهای اسلامی باید دقیق تر و متعهد تر عمل کنند و گردهم بیایند. متاسفانه فقط چند تا کشور اسلامی در این زمینه مسئولیت و تعهد احساس می کنند. از جمله این کشورها ترکیه و ایران هستند. باید بیش از این برای مردم بیگناه فلسطین و غزه تلاش کنیم و مبارزه کنیم. باید مبارزه سیاسی، مبارزه اجتماعی و مبارزه دیپلماتیک داشته باشیم.
مقامات ترکیه در حالی از قطع روابط اقتصادی با اسرائیل سخن می گویند که طبق برخی گزارش های مطبوعاتی، پایانه های انتقال انرژی از ترکیه به اسرائیل در حال فعالیت است و نفت را به اسرائیل منتقل می کنند. دیدگاه شما در این مورد چیست؟
من اطلاع دقیقی ندارم. البته این سوخت ما نیست. نمی دانم، شاید قراردادهای بین المللی است که مقررات آن باید بازنگری شود. من اطلاع دقیقی ندارم اما اگر این چنین است، آن یک مسئله بین المللی است که باید بررسی شود.
حضرتعالی در صحبت هایتان اشاره کردید که کشورهای جهان اسلام باید باهم متحد شوند و جلوی تجاوز اسرائیل بایستند. این در شرایطی است که آمریکایی ها دنبال بازتعریف صلح ابراهیم هستند. آیا امکان توافق عربستان سعودی و آمریکا در قبال به رسمیت شناختن موجودیت فلسطین توسط اسرائیل را امکان پذیر می دانید؟
من نظر شخصی خودم را می گویم که هیچ امیدی ندارم. اگر قرار بود نتیجه ای گرفته شود قبلا گرفته می شد. این مسئله به نفع فلسطین نیست و به نظرم الان شدنی هم نیست. اگر این اتفاق بیفتد به ضرر منطقه است.
اگر روند اعتراضات مردمی در جوامع غربی مثل آمریکا و کشورهای اروپایی ادامه پیدا کند، نتیجه دیگری پیش می آید. آن وقت کشورهای غربی مجبور می شوند که در این زمینه گام دیگری بردارند. چیزی که ما باید اینجا درباره آن فکر کنیم، مسئله موضع گیری کشورهای اسلامی است. اگر ما خودمان در این زمینه جدی تر عمل نکنیم، اقدامات کشورهای دیگر آنقدر مهم نیست. اگر این قتل عام و نسل کشی در جای دیگری از دنیا رخ می داد، این طور نمی شد. همه تلاش می کردند که این اقدام را متوقف کنند. متاسفانه من کوچکترین تدبیری را نمی بینم.
